Dünyanı dəyişən dörd elmi kəşf və Azərbaycan Prezidentinin fərmanı

Məlumdur ki, dünyanın dörd böyük kəşfinə kağızın ixtirası (2-ci əsr), kitab çapı (9-cu əsr), kompas (11-ci əsr) və barıt (12-ci əsr) aiddir. Bütün bu ixtiralar Çində edilmişdir, amma barıt ixtirasında birinciliyə Hindistanda iddialıdır. Qədim Misirdə insanlar müxtəlif ərazilərin sahəsini necə hesabladığını öyrənmiş, bütövlükdə Şərqdə bir çox elmi istiqamətlərin əsası qoyulmuş və bu istiqamətlər dünya elminin inkişafının əsasını təşkil etmişdir. Beləliklə, bütün böyük kəşflərin vətəni Şərqdir və bütün bunlar Avropaya daha sonra gəlmişdir. Bəs sual yaranır, necə oldu ki, Şərqdə belə mühüm kəşflər edildi, bu gün isə dünyanın ən inkişaf etmiş regionları Şimali Amerika (ABŞ və Kanada) və Avropadır?
Kompas icad edildikdə, Şərqdə ona bir əyləncə kimi, hətda oyuncaq kimi baxırdılar. Dünyada heç kim bu oyuncağın dünyanı əhəmiyyətli dərəcədə dəyişəcəyini təsəvvür edə bilmirdi. Bacarıqlı və təşəbbüskar avropalılar gəmilərdə kompasdan istifadə edib dünya səyahətləri edib dünyanı fəth edirdilər və Amerika, Hindistan, Çin və Ərəb ölkələrindən müxtəlif  dəyərləri öz ölkələrinə maddi və mənəvi dəyərləri gətirirdilər.
Kağızın ixtirasından sonra kitab çapı inkişaf etməyə başladı. Lakin, Şərqdə kitablar bahalı olduğundan ancaq zəngin insanlar onlardan istifadə edəbilirdi. Bundan başqa, bəzi insanlar öz gözəlliyi ilə seçilən qeyri-adi xəttatlıq nümayiş etdirməyi bacarırdılar, bu da kitabları kütlələr üçün bahalı və əlçatmaz edirdi. 
15-ci əsrdə alman İohann Qutenberq təkcə Avropa mədəniyyətinə deyil, həm də bütün dünyanın inkişafına böyük təsir göstərən səyyar literlərlə kitab çapının yeni, ucuz üsulunu yaratmışdır. Məhz, bu addım kitabları kütlələr üçün əlçatan edib ki, bu da dünya elminin inkişafına böyük təkan verdi.
Avropada barıtdan istifadə edib silah sənayesinin inkişafı başlanmışdır. 1324-cü ildə Mets şəhərində o dövr üçün ən yeni qəliblənmiş mis alətlərinin istehsalına başlanılmış və barıtdan istifadə olunmuşdur. Bu hadisə bu gün Avropa artilleriyasının rəsmi tarixinin başlanğıcı kimi tanınır. Bir müddət sonra barıt və tökmə zavodlarını birləşdirən artilleriya emalatxanaları bütün Avropada meydana gəldi. Bu, avropalılara uzun müddət müxtəlif qitələrdə hökmranlıq etməyə, yeni torpaqları zəbt etməyə və ölkələrini zənginləşdirməyə imkan verdi. Məhz, elmi ixtiraların səmərəli istifadəsi sayəsində, 18-ci əsrdə Avropada sənaye inqilabı baş verdi və bu inqilab daha sonra ABŞ-a keçdi və bu ölkələr dünya liderləri oldu. Buna görə də, ixtiranın və ya elmi nəticənin əhəmiyyəti necə istifadə olunacağından əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır və yalnız vaxt keçdikcə bu cür ixtiralar böyük dünya kəşfləri adlanır.
Yaponiya, Çin, Sinqapur və digər Asiya ölkələrində son zamanlar elmi texnologiyaların inkişafı və elmin, xüsusilə də mühəndis texnologiyalarının nailiyyətlərindən düzgün istifadə olunması nəticəsində mühüm iqtisadi sıçrayış baş verir. Əgər Yaponiya ən müasir elmi texnologilar yaradır və səmərəli istifadə edirsə, Çində, Sinqapurda daha çox, bütün dünyada yaradılan texnologiyalardan səmərəli istifadə olunur. Buna görə də elmi nailiyyətlərdən və yüksək texnologiyalardan səmərəli istifadə məsələsi həm iqtisadiyyatın, həm də bütövlükdə ölkənin inkişafının əsas tərkib hissəsidir.
Bu yaxınlarda Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin tarixi Fərmanı dərc olunmuşdur və bu Fərman elmimizin və təhsilimizin gələcək taleyinə aydınlıq gətirməlidir. Təbii sual yaranır ki, yuxarıda göstərilən elmi kəşflər ilə Prezidentin Fərmanı arasında hansı əlaqə var? Əgər kimsə fikirləşirsə ki, bu, Prezidentin növbəti fərmanıdır, dərindən yanılır. Bu Fərman elm sahəsində çalışan 200 mindən çox ailəni əhatə edir, yəni təxminən 1 milyon insanın taleyi onun necə həyata keçirilməsindən asılıdır.
Bəlkə kompas, kağız, barıt və kitab çapı icad edildikdə, ilk baxışdan bunlar, növbəti insan ixtiraları kimi görünürdü, lakin onların istifadəsi dünyayı necə dəyişdi hər kəsə bu gün bəllidir. Məsələ ondan ibarətdir ki, bu, elmi nailiyyətlərdən istifadənin dünyanı necə dəyişə biləcəyi və avropalıların belə elmi nailiyyətlərdən məharətlə istifadə edərək yüksək həyat səviyyəsinə çatdıqları və inkişaf etmiş dövlətlər qurduqları bir nümunədir. Buna görə məqalənin başlığında bu hadisələri yan-yana qoydum.
Azərbaycan Prezidentinin Fərmanı ilə Elm və Təhsil Nazirliyinə əvvəllər Elmlər Akademiyasının tərkibinə daxil olan elmi-tədqiqat institutlarının əksəriyyəti veriləcək. Əvvəlki yazılarımda mən Elmlər Akademiyasında islahatların aparılması zərurətindən dəfələrlə danışmışam. Mən Milli Elmlər Akademiyası çərçivəsində institutların islahatının tərəfdarı olsam da, Fərmanda onların yeni nazirlik çərçivəsində yenidən qurulması təklif olunur. Hesab edirəm ki, ölkə Prezidenti yüksək intellektə malik olan şəxsiyyətdir, həm siyasi, həmdə elmi mühitdə böyümüş və formalaşmışdır və ona görə əminəm ki, Fərman çərçivəsində ölkəmiz üçün səmərəli, lazımlı İslahatlar, Elmi-tədqiqat institutları üçün keçiriləcək və onlar öz fəaliyyətini ölkəmizin rifahı naminə davam etdirəcəklər. Lakin, ilk növbədə, postsovet respublikalarının belə strukturların yaradılmasında üzləşdiyi çətinlikləri təhlil etmək lazımdır ki, onların səhvlərini təkrarlamamaq və çətinliklərdən qaçmaq üçün. Bəzi postsovet respublikaları yaranmış problemləri aradan qaldıra bilmədilər və hər şeyi öz dairələrinə qaytardılar. Fərmandan ilk baxışdan aydın görünür ki, yeni nazirliyin yaradılması elm və təhsilin inteqrasiyasına kömək edəcək, bu isə müasir inkişafın təməl daşıdır.
Yeri gəlmişkən, indi elə bir vaxt gəlib çatıb ki, elmin bütün fundamental istiqaməti üzrə (Akademiyadan yeni nazirliyə verilən institutlar nəzərdə tutulur) doktoranturada yeni fənlər üzrə xüsusi kursların tədrisinə keçmək, bu kurslar üzrə hər bir doktorant (aspirant) 6-7 imtahan versin. Belə doktorantlara dissertasiyanı müdafiə etdikdən sonra AAK-dan yan keçməklə fəlsəfə doktoru dərəcəsini elmi şuraların qərarı ilə vermək mümkün olacaqdır. Bu addım, birincisi, mövcud beynəlxalq sistemə inteqrasiya olmağa, ikincisi, tədris yükünün artırılmasına imkan verəcək ki, bu da ölkənin elmi-tədqiqat institutlarının və ali məktəblərinin əməkdaşlarının maaşlarının təbii artımına gətirib çıxaracaq və elmi kadrların hazırlanmasını keyfiyyətcə dəyişəcək. Digər tərəfdən, Fərman çərçivəsində ETİ-də çalışan və pensiya yaşına çatmış alimlərin təcrübəsindən istifadə etmək mümkün olacaq ki, bu da şübhəsiz, elmi fənlərin tədrisinin keyfiyyətinə və elmi kadrların hazırlanmasına müsbət təsir göstərəcəkdir. Eyni zamanda, qeyd olunan alimlərin təcrübəsindən də istifadə oluna biləcək orta məktəblərin müəllim və şagirdləri üçün yay məktəblərinin müntəzəm təşkil edilməsi məqsədəuyğun olardı. Bu ənənə uzun illərdir ki, bir çox ölkələrdə səmərəli istifadə olunur və yaxşı nəticələr verir. Dünyanın tanınmış universitetləri - Harvard, Stanford, Yel və başqaları dünyanın aparıcı alimlərinin təcrübəsindən istifadə etdiyi yay məktəbləri ilə məşhurdurlar. Məsələn, zamanında xaricə köçmüş Rusiyanın tanınmış alimləri müntəzəm olaraq gənc alimlər üçün yay məktəbləri təşkil edirlər ki, bu da şübhəsiz, elmin inkişafına və kadrların hazırlanmasına təsir göstərir. Buna misal olaraq hər il Moskva ətrafında görkəmli riyaziyyatçı, Abel mükafatı laureatı, Prinston Universitetinin professoru, REA-nın akademiki Y. Q. Sinay tərəfindən təşkil olunan Yay məktəbini göstərmək olar.
Yeni nazirliyin nəzdində məktəbəqədər və məktəb təhsilinə cavabdeh olacaq agentliyin da təşkili vacibdir. Məktəbəqədər və məktəb təhsili bütün təhsilin və ümumiyyətlə inkişafın əsasıdır, buna görə də onların inkişafına ciddi fikir vermək lazımdır. Bundan başqa, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası hüquqi şəxs kimi qalır və Akademiyanın yeni nizamnaməsi hazırlanacaq ki, bu da onun səmərəli fəaliyyət göstərməsinə və ölkə prezidentinin fərmanının həyata keçirilməsinə kömək etməlidir.
İlk növbədə, Azərbaycan elmi-texnoloji inkişaflarının istifadəsinə diqqət yetirmək lazımdır. Kiçik konkret misal gətirmək isərdim. Bu gün bütün aparıcı ölkələrdə dövlət ofislərində kağızdan istifadəni istisna edən xüsusi proqramlardan istifadə edilir. Məsələn, Estoniyada belə sistemə keçməyən heç bir dövlət strukturu bu gün yoxdur. Estoniyada hesablamışlar ki, əgər əvvəllər dövlət strukturlarında cəmi iki həftə ərzində istifadə olunan kağızları bir yerə yığsalar, onda Eyfel qülləsindən yuxarı olacaq dağ alınacaq. Azərbaycanda DocNet sistemi hazırlanmışdır ki, bu da ofislərdə kağızdan istifadədən praktiki olaraq yaxa qurtarmağa imkan verir. Bildiyimə görə, bu sistem İqtisadiyyat Nazirliyində, İqtisad Universitetində (UNEC) və daha bir neçə dövlət strukturlarında istifadə olunur. SOCAR da analoji, lakin xaricdə hazırlanmış sistemdən istifadə edir. Əgər ildə kağız məsrəflərini yalnız dövlət strukturlarında hesablasaq, on milyonlarla manat alınar. Yeni nazirlikdə və onun strukturlarında böyük vəsaitə qənaət etməklə belə sistemə keçmək məqsədəuyğun olardı. Bu, yalnız kiçik bir nümunədir ki, elmi nəticələrdən dövlət üçün necə istifadə olunabilər. Yeri gəlmişkən, bu, elektron dövlətin bir hissəsidir və son vaxtlar haqqında çox danışılır, amma az iş görülübdür.
Startapların hazırlanması və həyata keçirilməsinə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Lakin bu gün təklif olunan startaplardan onların hamısının səmərəli nəticə verəcəyini gözləmək lazım deyil. Ancaq bir neçə müvəffəqiyyətli başlanğıc vəziyyəti əhəmiyyətli dərəcədə dəyişə bilər və böyük gəlirlər gətirərək iqtisadiyyata təsir  göstərə bilər. Belə mənzərə bütün dünyada müşahidə olunur.
Bu gün innovasiya sözü dəb halına gəlib. Əgər elm vəsaitləri biliklərə köçürürsə, onda innovasiya bilikləri böyük maliyyəyə, çevirən bir prosesdir. Azərbaycanda demək olar ki, bütün strukturlarda innovasiya bölmələri mövcuddur və təəssüf ki, onlar formal xarakter daşıyır. İnnovasiyaya diqqət yetirmək lazımdır, özü də ölkəmizdə təklif olunan texnologiyaların inkişafına, həmçinin yerli texnologiyaların inkişafına təkan verə biləcək xarici texnologiyalardan istifadə etmək lazımdır. Elm və Təhsil Nazirliyi Milli Elmlər Akademiyası ilə birlikdə innovasiyaların koordinasiyası və həyata keçirilməsi üzrə lider və baş təşkilatlar olmalıdırlar.
Bu istiqamətdə Rusiya Elmlər Akademiyası, Rusiya Elm və Təhsil Nazirliyi, Ümumdünya Elmlər Akademiyası, Abdus Salam Beynəlxalq Nəzəri Fizika elmi mərkəzi, Avropa Elmlər Akademiyası, Amerika Milli Elmlər Akademiyası, dünyanın aparıcı universitetləri, tanınmış elm və təhsil qurumlarilə sıx əlaqələr qurmaq vacibdir.
Böyük alman filosofu F. V. Hegel deyirdi ki, zəiflər birləşir güclü olmaq üçün, güclülər birləşir yenilməz olmaqüçün. Ona görə də Fərman çərçivəsində düşünülmüş birlik, elmi-tədqiqat institutlarının birləşdirilməsi və universitetlərlə əlaqə yaradılması onları güclü edəcək, yeni elm və Təhsil Nazirliyi isə Milli Elmlər Akademiyası ilə birlikdə Azərbaycanın inkişafına töhfə verən səmərəli işləyən dövlət qurumları olacaqlar.
Asəf Hacıyev
Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının
Parlament Məclisinin baş katibi
AMEA-nın akademiki, Dünya Elmlər Akademiyasının üzvü