Hər birimizə gərək: beyini necə gücləndirək, inkişaf etdirək? - həkim yazır
Neyroplastiklik, beynin plastikliyi olaraq da bilinir, beynin təcrübə nəticəsində dəyişmək və uyğunlaşmaq qabiliyyətini ifadə edən bir termindir.
Plastiklik asanlıqla dəyişən, təsirlənən, idarə olunan beyin elastikliyi deməkdir. Neyro isə beynin əsasını təşkil edən sinir hüceyrələri anlaşılır. Beləliklə, neyroplastiklik sinir hüceyrələrinin dəyişməsi və ya uyğunlaşmasıdır.
Ümumiyyətlə beynimiz təxminən 100 milyard neyrondan ibarətdir. Əvvəllər yeni neyronların yaranmasının doğumdan qısa müddət sonra dayandığına inanırdılar. Lakin araşdırmalar nəticəsində məlum oldu ki, beynin yolları yenidən təşkil etmək, yeni əlaqələr yaratmaq və bəzi hallarda hətta yeni neyronlar yaratmaq qabiliyyətinə malikdir.
Neyroplastikliyin iki əsas növü var:
Funksional plastiklik: Beynin funksiyaları zədələnmiş yerindən zədələnməmiş digər nahiyələrə daşımaq qabiliyyəti
Struktur plastikliyi: öyrənmə nəticəsində beynin strukturunun dəyişmək qabiliyyəti
Neyroplastiklik necə işləyir: Uşağın həyatının ilk bir neçə ili beynin sürətli inkişaf dövrüdür. Doğuş zamanı beynin qabığındakı hər bir neyronda təxminən 2500 sinaps-sinir impulslarının ötürüldüyü neyronlar arasındakı kiçik boşluqlar var. Üç yaşına qədər bu rəqəm 15 000 sinapsa qədər artmışlar.
Orta hesabla yetkin insanda sinapsların yalnız yarısı var. Niyə? Çünki biz yeni təcrübələr qazandıqca bəzi əlaqələr güclənir, bəziləri isə aradan çıxır. Tez-tez istifadə olunan neyronlar daha güclü əlaqələr yaradır və nadir hallarda və ya heç istifadə olunmayanlar sonda məhv olurlar. Yeni əlaqələr inkişaf etdirilərək və zəif olanlar aradan çıxaraq, beyin dəyişən mühitə uyğunlaşa bilir.
Neyroplastikliyin faydaları
Beynin neyroplastikliyinin bir çox faydaları var. Beynimizin uyğunlaşmasına və dəyişməklə bu aşağıdakılara kömək edir:
Yeni şeylər öyrənmək bacarığı
Mövcud koqnitiv qabiliyyətlərinizi artırmaq bacarığı
İnsult və travmatik beyin zədələnmələrindən sağalma
Bəzi funksiyalar itirildikdə və ya azaldıqda sahələrin gücləndirilməsi
Beyin fitnesini artıra biləcək təkminləşdirmələr
Neyroplastikliyin xüsusiyyətləri
Neyroplastikliyin bir neçə müəyyənedici xüsusiyyətləri var.
Yaş və ərtaf mühit rol oynayır
Plastiklik bütün həyat boyu davam etsə də, müəyyən yaşlarda müəyyən növ dəyişikliklər daha çox üstünlük təşkil edir. Beyin həyatın ilk günlərində dəyişməyə çox meyllidir. Məsələn, yetişməmiş beyin böyüyüb tam formalaşmış vəziyyətə çatır.
Ümumiyyətlə gənc beyinlər yaşlı beyinlərə nisbətən təcrübələrə daha həssas olurlar. Amma bu o demək deyil ki, yaşlı beyinlər uyğunlaşma qabiliyyətinə malik deyillər.
Genetikanın da təsiri ola bilər. Beynin plastikliyinin formalaşmasında ətraf mühitlə genetika arasındakı qarşılıqlı əlaqə də rol oynayır.
Neyroplastiklik davam edən prosesdir
Plastiklik ömür boyu davam edir və neyronlarda başqa beyin hüceyrələrini, o cümlədən qlial və damar hüceyrələrini əhatə edir. Bu, öyrənmə, təcrübə və yaddaşın formalaşması nəticəsində baş verə bilər.
İnsanlar beynin müəyyən bir yaşdan sonra sabitləşdiyinə inanırdılarsa, yeni araşdırmalar beynin öyrənmə nəticəsində dəyişməyi heç vaxt dayanmır.
Beyin zədələnməsi hallarında, məsələn, insultlarda beynin müəyyən funksiyalarla əlaqəli sahələri zədələnə bilər. Lakin beynin sağlam hissələri bu funksiyaları öz üzərinə götürür və funksiyalar bərpa edilə bilir.
Beyin plastikliyi sonsuz deyil
Qeyd etmək lazımdır ki, beyin elastikliyi məhdud deyil. Beynin müəyyən sahələri müəyyən funksiyalara görə məsuliyyət daşıyır. Məsələn, beynin hərəkət, dil, nitq, idraka bağlı olan sahələri var.
Beynin əsas sahələrinin zədələnməsi həmin sahənin funksiyasını itməsi ilə nəticələnir, çünki bərpa mümkün olsa da, digər sahələr həmin itirilmiş funksiyanı sadəcə olaraq tam şəkildə öhdəsinə götürə bilmir.
Neyroplastikliyi necə yaxşılaşdırmaq olar?
Müəyyən vasitələrlə beynimizi uyğunlaşmağa və dəyişməyə təşviq edə bilərik. Neyroplastiklikdən faydalı şəkildə istifadə edə biləcəyimiz bəzi yollara aşağıdakılar aiddir:
Ətraf mühitimizi zənginləşdirmək: Diqqətin cəmlənməsi, yenilik və problem həll etmək üçün çoxlu imkanlar təqdim edən öyrənmə mühitlərinin beyində müsbət dəyişiklikləri stimullaşdırdığı göstərilmişdir. Bu, uşaqlıq və yeniyetməlik dövründə xüsusi ilə vacibdir, lakin ətraf mühitimizi zənginləşdirmək yetkinlik dövründə də beynin inkişafına kömək edir. Sınaya biləcəyimiz şeylərə aşağıdakılar daxildir:
Yeni dil öyrənmək
Musiqi alətində fa etməyi öyrənmək
Səyahət etmək və yeni yerləri kəşf etmək
İncəsənət və digər yardıcılıq axtarışları
Oxumaq
Bol istirahət edin: Araştırmalar göstərib ki, yuxu beyində dentritlərin böyüməsində mühüm rol oynayır. Dentritlər bir neyrondan digərinə məlumatı ötürməyə kömək edən neyron çıxıntılarıdır. Bu əlaqələri gücləndirməklə beynin plastiklik qabiliyyətini artıra bilərik.
Yuxunun həm fiziki, həm ruhi sağlamlığımıza əhəmiyyətli təsirləri olduğu sübut edilmişdir. Bəzi tədqiqatçılar bunun qismən genetika, qismən də beyindəki boz maddənin tərkibi ilə bağlı olduğunu irəli sürürlər. Yaxşı yuxu gigiyenası tətbiq etməklə yuxunuzu yaxşılaşdıra bilərsiz. Bura yuxu rejimi və yuxuya kömək edən mühitin yaradılması daxildir.
Daimi məşq etmək: Daimi fiziki fəaliyyətin beyniumizə bir sıra faydaları var. Bəzi tədqiqatlar göstərir ki, məşqlər hipokampusda, yaddaşda və digər funksiyalarda iştirak edən beynin bu hissəsində , neyron itkisinin qarşısını almağa kömək edə bilər. Digər tədqiqatlar göstərir ki, məşq eyni bölgədə yeni neyronların formalaşmasında rol oynayır. Son tədqiqatlarda isə aşkar edilmişdir ki, fiziki məşq beynin bazal qanqliyalar adlanan hissəsinə təsiri ilə beyin plastikasını artırır. Həftədə ən azı 150 dəqiqə orta intensivli kardio məşqləri(gəzinti, rəqs, üzgüçülük və velosiped sürmə) və minimum iki gün güc məşqləri (ağırlıq qaldırma və ya bədən çəkisi məşqləri) etmək tövsiyyə olunur.
Beyin plastikliyi ilə bağlı problemlər
Beyin dəyişiklikləri adətən inkişaf kimi qəbul edilir, lakin bu həmişə belə deyil. Bəzi hallarda beynin quruluşu və funksiyasına mənfi təsir gösrərilə və dəyişdirilə bilər. Məsələn, beynin plastikliyi maddə istifadəsi, xəstəlik və ya travma (o cümlədən insult və ya travma sonrası stress pozulmaları) nəticəsində yarana zərərli dəyişikliklərlə nəticələndikdə problemli ola bilər.Hətta qurğuşun zəhərlənməsi beyin plastikasına mənfi təsir göstərə bilər.
Beynin plastikliyini məhdudlaşdıran və ya maneyə törədən xəstəliklərə epilepsiyanı,serebral iflici, vərəm sklerozunu və Frajile X sindromu kimi uşaq nevroloji xəstəliklərini də misal göstərmək olar.
Müasir tədqiqatlar göstərdi ki, beyin yeni təcrübələrə uyğunlaşmaq, yeni məlumatlar öyrənmək və yeni xatirələr yaratmaq üçün yeni sinir yolları yaratmağa və mövcud olanları dəyişdirməyə davam edir.
Beyin həyatımız boyu dəyişmək üçün heyrətamiz bir qabiliyyətə malikdir, bizə yeni şeylər öyrənməyə və ya beyin zədələnməsindən sonra sağalmağa imkan verir. Bununla belə beynin uyğunlaşa biləcəyi ilə bağlı məhdudiyyərlər də var.
Daimi öz üzərimizdə çalışmaq, yuxu rejiminə əməl etmək və müntəzəm məşq beyin plastikliyini yaxşılaşdırmağa kömək edə bilər.
Nevroloq Sevinc Mir Seyid
Milli.Az /news.milli.az