Qan
Qan (lat. sanguis; yunan. haima) – insanların və əksər heyvanların bədənlərində dövr edən və bədənlərinin bütün üzvlərini oksigenlə təmin edən qırmızı rəngli maye toxumadır və qan cisimciklərindən (lat. corpuscula sanguinis) və plazmadan təşkil olunmuşdur. Qan qırmızı qan cisimciklərindən (eritositlərdən), ağ qan cisimciklərindən (leykositlərdən) və trombositlərdən və ya qan səfhəciklərindən ibarətdir. Qan reaksiyası qələvidir və xüsusi çəkisi 1050-1060-dır. Qan embrional həyatın 3-4 həftəliyində, qan damarları kimi, mezenximdən inkişaf edir. Bir kub millimetrdə eritrositlərinmiqdarı 5 milyon, leykositlərin miqdarı 8000 və qan səfhəciklərinin miqdarı 500 000-dir.
Qan və onun tərkibi
Plazma və formalı elementlər.Qan əsasən şəffaf rəngsiz mayedən-plazmadan ibarət olub, tərkibində külli miqdarda qan hüceyrələri yerləşir.Bu hüceyrələr eritrositlərdən (qırmızı qan kürəcikləri), leykositlərdən (ağ qan kürəcikləri) və trombositlərdən (qan lövhəcikləri) ibarətdir.İnsan bədənin çəkisinin orta hesabla 7-8 faizini qan təşkil edir.Məsələn, 80 kq çəkisi olan insanın 6.5 l qanı olur. Plazma 90% sudan,7% zülallaradan, 0.8% qədər yağlardan,0.12% qədər şəkərdən, 0.9% qədər mineral duzlar və başqa maddələrdən ibarətdir. Plazma qanın ümumi miqadının 55-60% təşkil edir. Plazmanın tərkibində olan zülallardan fibrinogen və protrombin qanın normal laxtalanmasında zəruri komponentlərdir.Bunlardan əlavə plazmada qamma-qlobulin zülalının antitel fraksiyası olub, orqanizmi ona daxil olmuş kənar cisimlərdən qoruyur.
Qan qrupu.İnsan qan qrupu A,B,AB və O alaraq 4 qrupa ayrılmışdır. Bununla yanaşı D faktoru adı verilən Rh faktoru da mənfi və ya müsbət ola bilər. Ən çox rast gəlinən uyuşmazlıq Rh uyuşmazlığıdır. Əgər ata Rh(+) ana isə Rh(-) olarsa və körpə Rh(+) olsa bu zaman körpənin qanındakı bu Rh(+) faktoru anaya da keçər və bu zaman ananın immunitet sistemi Rh faktorunu aradan qaldırmaq üçün anticism adlanan maddələri bərpa etməyə başlayır. Beləliklə ilk uşaq qan uyuşmazlığından əziyyət çəkməz lakin ikinci uşaq da bu anticisimlər uşağın qanına keçə bilər ki bu da uşağın düşməsinə, hamiləlik zamanı həddindən artıq qan itirilməsinə səbəb olur.
Rh faktoru yalnız atada Rh(+) anada isə Rh(-) olduğu zaman qan uyuşmazlığından söhbət gedə bilər atada RH(-) anada isə Rh(+) olarsa bu hal o qədər də önəmli deyil.
Qan verməyin faydaları
Qan vermək insanda qan hüceyrələrinin təzələnməsinə, qandakı yağın miqdarının azalmasına, baş ağrıları, stress, yüksək qan-damar təzyiqi, yorğunluq kimi narahatlıqların azalmasına yaxşı təsir edir. Qan verən insanda ürək xəstəliklərinin baş vermə riski 90 faiz aşağı düşür. Hər dəfə qan verildikdə qan analizi edilir.
18 – 65 yaşları arasında, çəkisi 50 kiloqramdan çox olan hər sağlam insan qan verə bilər. Kişilər ən tez 2 aydan bir, qadınlarsa ən tez 3 aydan bir ildə 4 dəfədən çox olmamaq şərtilə qan verə bilərlər. Hüceyrələrin yenilənməsi isə 2 aya qədər vaxt alır. Davamlı qan vermənin insan orqanizmi üçün nəinki ziyan, əksinə, bir çox xeyirli tərəfləri var.
Qan azlığı olan insanlar, əlbəttə, donor ola bilməzlər. Anemiya qan testləri vasitəsilə müəyyən olunur. Qan vermək üçün əsas meyar hemoqlobinin dəyərləndirilməsidir.
Bəzi dərmanları qəbul edəndən sonra qan vermək olmaz. Qan verən adamın qan təzyiqi 180 mmHg keçməməlidir.
Kimlər qan verə bilməz
Hepatit B – heç bir zaman qan verə bilməzlər.
Hepatit C – heç bir zaman qan verə bilməzlər.
AIDS – heç bir zaman qan verə bilməzlər.
Malyariya – müalicə olunandan 3 il sonra qan verə bilərlər.
Vərəm – müalicə olunandan 5 il sonra qan verə bilərlər.
Hamilələr qan verə bilməzlər. Doğum və ya hamiləliyin sona çatdırılmasından 6 həftə sonra qan verə bilərlər.
Qanama meyli olanlar ömür boyu qan verə bilməzlər.
Bronxit-xroniki xəstələr qan verə bilməz.
Epilepsiya xəstələri qan verə bilməzlər.
Böyük əməliyyatlardan sonra 6 ay boyunca qan hədiyyəsi edilməz.
Diabet qanda şəkərin miqdarı normal olan halda qan verə bilər.
Anemiya diaqnozu qoyulmuş insanlar donor ola bilməzlər.
Allergiya – asma xəstələri qan verə bilməzlər. Allergiyası olanlar isə sadəcə allergiyalı olduqları zamanda qan verə bilməzlər.
Cərrahi əməliyyat olunmuş insanlar 6 aydan sonra qan verə bilərlər.